HABARLAR

«Mizanda duýduryp...»

Ençeme ýyllardan bäri dowam edip gelýän türkmenleriň milli ýyldyz senenamasy öwredijilik häsiýeti boýunça-da, takyklygy bilen-de uly meşhurlyga eýedir. Ata-babalarymyz ony 12 bölege bölüp, her bir döwri aýratyn atlandyrypdyrlar. Milli senenamamyz boýunça 23-nji sentýabrdan mizan başlanýar. «Mizan» arap sözi bolup, «terezi» diýmekdir. Bu döwürde gije bilen gündiz bolsa deňleşýär. Şonuň üçin ol şeýle atlandyrylypdyr. Mizan döwründe hemme ekinler, giç bişýän üzümler hem doly bişýär. Hatda şaly hasyly-da mizanyň ahyryna çenli dänesini gatyryp ýetişýär. Şu döwürde meýdandaky ekiniňi ýygnap aljak bolmaly. Görnüşi ýaly, 23-nji sentýabrdan 22-nji oktýabra çenli dowam edýän mizan döwri howanyň duýdansyz üýtgäp bilýän sepgidi hasaplanýar. Güýzlük ekinleriň-de şu döwürde ekilse, oňat boý alyp bilýändigini «Mizanda ekseň ekini, ýere urar köküni...» diýen söz düzüminde gowy ýatladyp bilipdirler. Pähimli sözüň ekerançylar üçin iňňän uly ähmiýeti bar, ol ençeme ýyllaryň dowamynda synagdan geçen hakykaty daýhana ýatladýar. Mizanyň salkyn howasynda bişip ýetişen kädi, gawun, garpyz ýaly bakja ekin önümleri örän süýji bolýar. Şu döwürde bişip ýetişen bakja ekinlerini gyş üçin saklamak örän amatly. Sebäbi olar uzak wagtlap durkuny

26 Sentýabr 2022

Tebigat

Kianit

Kianit juda täsin mineral hasaplanýar. Ol şaý-seplerde seýrek duş gelýän ekzotik daşdyr. Kianitleriň reňki demir, hrom, titanium we marganes birleşmeleriniň garyndysyna baglylykda üýtgäp biler. Onuň adaty reňki mawy ýa-da gök bolup, ol ýaşyl, sary, benewşe, gara, dury (reňksiz) görnüşlerde hem gabat gelýär. Kianit «pişigiň gözi» diýlen gymmat bahaly daşlara degişlidir. Zergärlikde onuň aýna ýaly dury görnüşi köp ulanylýar. 1575-nji ýylda Moskwada «Söwda kitaby» atly harytlaryň düşündirişli kitaby düzülýär. Şol kitapda hem gymmat bahaly daşlary beýan edýän ýörite bölüm bolupdyr. Onuň 121-nji sahypasynda kianit daşy agzalýar. Bu daş Hindistandan getirilip, ýakut daşy ýaly gowy görlüpdir, islegli bolupdyr. Russiýada şol wagt bu daş baus diýlip atlandyrylypdyr. Daşyň asman-gök reňki bilen baglanyşdyrylyp dakylan kianit ady («kyanos» grek sözi bolup, «gök» diýen manyny berýär) ýörgünli bolup galýar.

22 Sentýabr 2022

Tebigat

Palma

S.A.Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk uniwersitetiniň Botanika bagynda ýerli we beýleki yklymlaryň ösümlik görnüşlerini yzygiderli ýygnap, gorap saklap, täzeleri bilen baýlaşdyrmakda zerur işler alnyp barylýar. Barlag işleriniň esasynda ösümlikleriň bezeg berijilik, ýerli howa-toprak şertlerine durnuklylyk babatda tapawutlanan görnüşleri ýüze çykarylyp, olaryň bioekologik häsiýetleri, ösdürip ýetişdirmegiň tehnologiýasy öwrenilýär. Bezegde tapawutlanýan ösümlikleriň biri-de palmadyr. Palmany toprak-howa şertlerine uýgunlaşdyrmak işi 1935-nji ýylda ýurdumyzyň günorta-günbatarynda ýerleşen Balkan welaýatynyň Gyzyletrek (häzirki Etrek) tejribe stansiýasynda ýola goýulýar. Bu ýer açyk toprakda, sowukdan goragsyz ýagdaýda palmanyň miwe getirýän ýeke-täk mesgeni hasaplanypdyr. 1962-nji ýylda palmalaryň birnäçe görnüşini Botanika bagynyň şertlerinde ýetişdirmäge girişilýär. 185 urgy özünde jemleýän palmalar günbatar we gündogar ýarym şarynyň tropik hem-de subtropik guşaklygynda jemlenendir.

17 Sentýabr 2022

Tebigat

Köýtendag — köňülleriň telwasy

Köýtendag günbatardan gündogara 100 kilometre çenli uzap gidýän dagdyr. Onuň gerşiniň günbatar tarapynda Gowurdak dagy ýerleşip, bu kiçijik dagyň uzynlygy 14 kilometre barabardyr. Ol dag goýnunda dörän enaýy dag ýaly bolup görünýär. Gowurdak dagynyň ini 12 kilometr bolup, ol Köýtene özboluşly ýaraşyk berýär. Hawa, mähriban Watanymyzyň günorta-gündogar böleginde ýerleşýän Köýtendag Gissar gerişleriniň günorta-günbatar taraplaýyn dowamydyr. Geologik gurluş babatda daglar öz aralarynda toparlara bölünýär. Bu dag hem gelip çykyş urugy boýunça paleozoý döwrüne degişlidir. Bu ýerde hek, ýursk, paleogen, neogen döwürleriniň hem gatlaklary giňden ýaýrandyr. Köýteniň çäginiň çylşyrymly geologik gurluşy onuň süňňünde dürli minerallaryň döremegine getiripdir. Kaliý duzy, kükürt, gurşun, daşkömür ýaly gazylyp alynýan peýdaly magdanlar gymmatly hazynadyr. Mundan başga-da, Köýten altynyň, kümşüň, dürli örtgi daşlarynyň hem uly goruny özünde jemleýär.

16 Sentýabr 2022

Tebigat

Tokaýlaryň goraglylygy

Tokaý ösümlikleri tebigatyň döreden ajaýyp gymmatlyklarydyr. Türkmenistanyň Milli tokaý maksatnamasynda tokaýlary goramak we olara gözegçilik etmek bilen bagly meselelere aýratyn üns berilýär. Amyderýa döwlet tebigy goraghanasynyň Görelde meýdançasynda ýokarda bellenilen meseleler boýunça giň gerimli çäreler geçirilýär. Bu barada meýdançanyň başlygy Aýdogdy Haýdarow bize şeýle gürrüň berýär. — Görelde meýdançasy Darganata etrabynyň çäginde ýerleşip, günorta-günbatarda Garagum sährasy bilen araçäkleşýär. Tokaýyň eýeleýän meýdany 2058 gektara deňdir. Häzirki wagtda meýdançanyň gorag zolagyny ýene 2090 gektar giňeltmek meýilleşdirilýär. Gorag we gözegçilik işlerini guramaçylykly geçirmek üçin meýdançamyz şertli bölekleriň 6-syna bölünendir. Görelde tokaýy türkmen tebigatyna gaýtalanmajak gözellik paýlaýan, onuň bahasyz baýlygy bolan sugunlaryň mekanydyr. Tokaýda ösümlikler gür hem-de garyşyk ýerleşendir. Tokaýyň baý haýwanat we ösümlik dünýäsini ygtybarly gorap saklamak we gözegçilik işlerini geçirmek üçin 5 kilometr uzynlykda ulaglar üçin ýollar, şeýle-de pyýada aýlanar ýaly ýörite ýodajyklar bar. Tokaýy ýangyn howpundan goramak hünärmenlerimiziň esasy wezipeleriniň biri bolup durýar. Meýdançamyzyň tokaýlary ösümliklere

14 Sentýabr 2022

Tebigat

Güýz hakda

Ýeri güýz sür, güýz sürmeseň, ýüz sür.Güýz sürmek — gury suwarmak.Güýzde inçelder, ýazda ýolar.Güýzüň gelşi ýazyndan belli.Gyş gamyny ýaz iý, ýaz bolmasa — güýz.Bahardaky hereket, güýzki bereket.Mizandan soň güýz ýok.Mizanda urmasam, hazanda uraryn,Hazanda urmasam — akrapda,ŞAkrapda urmasam, ahyretde hem urmaryn.Üç ýazlyk — bir güýzlük.Üçlese güýzlük, bolmasa ýazlyk.Ýapagaly ýaşyl çemen güýze galmaz.Ýaz aksyz bolma, güýz — göksüz.Ýaz sagymsyza, güýz gawunsyza sala-da salma, onuň bilen goňşam bolma!Ýazda maly aýak bilen bak, güýzde — taýak bilen.

14 Sentýabr 2022

Tebigat

Köwata

(Rowaýat) Gadym zamanlarda bir padyman ýaşapdyr. Günleriň birinde çopan öz sürüsinde bir del sygryň bardygyny görüpdir. Çopan onuň kimiňkidigini hakydasyna getirip bilmändir. Ol sygryň eýesini tapyp, hak-heşdegini gepleşmek pikiri bilen onuň yzyna düşüpdir. Sygryň dagyň gowagyna girip gitmegi ony juda geň galdyrypdyr. Çopan gowaga girse, ol ýerde bir goja kişi oturan eken. Çopan onuň bilen öz hyzmat haky barada gürleşýär. Goja kiçijik halta bir zat salyp, ony çopana uzadypdyr-da, tä öýüne barýança açmazlygy sargapdyr. Takatsyzlygy çopany gününe goýmandyr. Öýüne ýetmänkä howlugyp, çopan haltajygy ýolda açyp görüpdir, görse, onda diňe injiriň ýapraklary bar diýýär. Çopan olary zyňyp goýberipdir. Öýüne gelip, aýalyna goja bilen bolan duşuşyk hakda aýdyp, haltajygy oňa görkezipdir. Aýaly ony çaý halta edinmek üçin çöwrüpdir welin, injiriň ýapragyna çalymdaş altyn böleginiň haltajygyň tikinlerine ilişip galandygyny görüpdir. Çopan özüniň uly baýlygy zyňyp goýberenine şu ýerde düşünip galypdyr. Ol gowaga dolanyp gelende, ol ýerden gojany-da, sygry-da tapmandyr. Ýöne girelgäniň golaýynda injir agajynyň ösüp oturanyny görüpdir. Gowak şol pursatdan başlap Köw ata (Köwegiň — gowagyň atasy) diýlip atlandyrylypdyr.

14 Sentýabr 2022

Tebigat

Goňur kepderi

Goňur kepderi gögerçine çalymdaş, emma ondan kiçi we garamtylrak bolýar. Ol Amyderýanyň jülgelerinde duş gelýär. Derýanyň kertli gum eteklerinde, toraňňy tokaýlyklarynda ýaşaýar. Ýazyna mart — aprel, güýzüne sentýabr — oktýabr aýlary uçup gelýär. Gum gaýalarynyň we agaçlaryň köweklerinde höwürtgeleýär. Ösümlikleriň tohumlary bilen iýmitlenýär. Goraghanamyzyň ylmy bölümi tarapyndan bu guşy Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň 4-nji neşirine girizmek teklip edildi. Kepderiniň bu görnüşini gorap saklamak üçin ilat arasynda düşündiriş işleri geçirilip, onuň tebigata ýetirýän peýdasy barada giňişleýin pikir alşylýar.

14 Sentýabr 2022

Tebigat

Tebigat we jemgyýet

Hormatly Prezidentimiziň baştutanlygy bilen häzirki döwürde daşky gurşawy goramak, tebigy baýlyklaryny aýawly saklamak we artdyrmak bilen bagly meseleler ýurdumyzda üstünlikli durmuşa geçirilýän ekologiýa maksatnamasynyň ileri tutulýan möhüm ugry bolup durýar. Munuň özi biziň her birimizi ýurdumyzyň ekologiýa abadançylygyny goramak babatda öňde goýlan anyk wezipeleri üstünlikli ýerine ýetirmäge borçlandyrýar. Soňky ýyllarda suw, ýer we geologiki serişdelerden netijeli peýdalanmak, biologiki köpdürlüligi hem-de tebigy aýratynlyklary goramak, çölleşmä, gür tokaýlaryň ýitip gitmegine garşy göreşmek, ilatyň ekologiýa düşünjesini ýokarlandyrmak, şeýle hem howanyň hapalanmagyny azaltmak boýunça ägirt uly işler alnyp barylýar. Tutuş ýurdumyzda tokaý zolaklary, seýilgähler döredilýär. Şäherleriň we obalaryň töwereklerini büreýän «gök zolaklar» ilatly ýerleriň epgekden we tozanly ýellerden goralmagyna mümkinçilik berýär.

14 Sentýabr 2022

Tebigat

Inçe ýaprakly igde

Inçe ýaprakly igde boýy 3 — 7 metre ýetýän köpýyllyk agaçdyr. Ol howanyň yssysyna, gurakçylyga we şor topraga çydamly bolup, gabygy gyzylymtyl-goňur reňkli, şahalary ýiti tikenlidir. Inçe ýaprakly igde aprel — maý aýlarynda gülleýär, miwesi sentýabr aýlarynda bişip ýetişýär. Miwesi togalak, bişen döwründe goňur reňkli bolýar. Tohumyndan we çybygyndan köpelýär. Onuň köki, sütüniniň gabygy, ýapragy, güli, miwesi we tohumy dermanlyk çig mal hasaplanylýar. Köki we gabygy ir baharda ýa-da güýzde, ýapraklary we gülleri ösümlik gülleýän döwründe, miweleri we tohumy bişen döwründe ýygnalýar. Miweleri tokaýlarda ýaşaýan sülgünlere, ýabany haýwanlara iýmit bolup hyzmat edýär. Ýapragyndan ýaşyl reňk, kökünden sary reňk alynýar. Onuň gülünden balarylary iýmitlenýär. Bu daragtyň çuň ösen kökleriniň süýşýän çägeleri saklamakda ähmiýeti uludyr. Ol bezeg ösümligi hökmünde hem ösdürilip ýetişdirilýär. Igde 5-6 ýaşynda miwe berip başlaýar. Takmynan, 60 — 80 ýyl ýaşaýar.

14 Sentýabr 2022

Tebigat